Asia Tenggara ialah sebuah wilayah yang amat kaya dari segi kepelbagaian bahasa dan budaya. Kepelbagaian ini bukan sahaja tercermin dalam pertuturan bahasa, tetapi juga dalam sistem tulisan yang digunakan secara rasmi. Setiap negara membawa warisan sejarah dan pengaruh budaya yang tersendiri dalam pembentukan sistem tulisan mereka.
Berikut merupakan sistem tulisan bagi bahasa-bahasa rasmi di Asia Tenggara, yang mencerminkan pengaruh penjajahan, warisan skrip purba, serta usaha pemuliharaan dan penyesuaian dalam era moden.
1. Tulisan Latin: Dominasi Global dan Warisan Penjajahan
Abjad Latin merupakan sistem tulisan yang paling meluas digunakan dalam bahasa rasmi negara-negara Asia Tenggara. Negara seperti Indonesia, Malaysia, Brunei, Filipina, Timor-Leste, dan Singapura menggunakan tulisan Latin dalam pelbagai bahasa rasmi mereka.
- Bahasa Indonesia menggunakan abjad Latin hasil daripada pengaruh penjajahan Belanda, dengan penyesuaian terhadap fonologi Melayu tempatan. Setelah kemerdekaan, Indonesia menyusun semula sistem ejaan melalui pelbagai reformasi, seperti Ejaan Yang Disempurnakan (EYD).
- Bahasa Melayu di Malaysia dan Brunei juga menggunakan abjad Latin, dikenali sebagai Rumi. Walaupun asalnya ditulis dalam Jawi, tulisan Rumi kini menjadi standard rasmi dalam pendidikan dan pentadbiran.
- Bahasa Filipino, berakar daripada bahasa Tagalog, telah menggunakan abjad Latin sejak zaman penjajahan Sepanyol, namun pengaruh Amerika Syarikat yang menjadikan Latin sebagai sistem tulisan utama dalam pendidikan dan kerajaan.
- Bahasa Tetum di Timor-Leste, yang tergolong dalam rumpun Austronesia, juga menggunakan abjad Latin. Penulisan moden Tetum diatur bersama pengaruh fonetik Portugis.
- Bahasa Portugis, yang turut menjadi bahasa rasmi Timor-Leste, menggunakan tulisan Latin sebagai sebahagian daripada warisan kolonial Portugis, dan kekal sebagai bahasa formal dalam bidang perundangan, diplomasi dan pendidikan tinggi.
- Bahasa Inggeris, yang digunakan secara rasmi di Singapura dan Filipina, menggunakan sistem tulisan Latin secara langsung tanpa modifikasi.
Dominasi tulisan Latin ini menjadikan bahasa-bahasa tersebut lebih mudah diakses dalam urusan global, tetapi juga menyebabkan berlakunya pengurangan penggunaan skrip tempatan dalam beberapa konteks budaya.
2. Tulisan Jawi: Warisan Islam dalam Bahasa Melayu
Brunei Darussalam merupakan satu-satunya negara Asia Tenggara yang secara rasmi mengiktiraf Tulisan Jawi (توليسن جاوي), iaitu adaptasi aksara Arab untuk bahasa Melayu, sebagai sistem tulisan rasmi selain abjad Latin.
Tulisan Jawi mula digunakan seiring penyebaran Islam pada abad ke-14 dan memainkan peranan penting dalam kesusasteraan Melayu klasik, undang-undang syariah, dan pentadbiran diraja. Ia memperkenalkan enam huruf tambahan seperti "ca", "pa", "nga" dan sebagainya, bagi memenuhi keperluan fonologi Melayu.
Di Brunei, Jawi masih digunakan secara aktif dalam dokumen rasmi, papan tanda, pendidikan agama, dan siaran kerajaan. Keberadaannya dalam sistem rasmi menandakan usaha konsisten Brunei dalam memelihara identiti Melayu Islam Beraja. Di negara lain seperti Malaysia dan Indonesia, penggunaan Jawi semakin berkurangan dalam konteks umum, namun kekal hidup dalam bidang agama dan tradisional.
3. Skrip Brahmik: Warisan Tamadun India Purba yang Berakar Dalam
Beberapa bahasa rasmi Asia Tenggara menggunakan skrip yang berasal daripada keluarga Brahmik, sistem tulisan purba dari India Selatan yang tersebar ke rantau ini bersama pengaruh Hindu dan Buddha sejak ribuan tahun lalu.
- Bahasa Thai di Thailand ditulis menggunakan tulisan Thai (อักษรไทย), satu sistem abugida yang terdiri daripada konsonan utama, vokal terpisah, dan penanda nada. Ia berasal daripada skrip Khmer dan direka bentuk pada zaman Sukhothai pada abad ke-13. Tulisan ini sukar dipelajari kerana banyaknya simbol dan aturan nada, tetapi kekal berakar dalam budaya Thai moden.
- Bahasa Lao di Laos pula ditulis dalam tulisan Lao (ອັກສອນລາວ), yang merupakan cabang daripada skrip Thai purba. Berbanding tulisan Thai, tulisan Lao lebih disederhanakan dari segi bentuk dan pengucapan, menjadikannya lebih fonetik. Ia turut menyesuaikan dengan sistem fonologi bahasa Lao yang mempunyai nada.
- Bahasa Khmer di Kemboja menggunakan tulisan Khmer (អក្សរខ្មែរ), yang lebih tua daripada sistem tulisan Thai dan Lao. Ia diturunkan daripada skrip Pallava dari India Selatan, dan digunakan sejak abad ke-7. Tidak seperti bahasa Thai atau Lao, tulisan Khmer tidak menggunakan tanda nada, kerana bahasa Khmer bukan bahasa ton.
- Bahasa Myanmar menggunakan tulisan Burma (မြန်မာအက္ခရာ), yang berasal daripada tulisan Mon dan skrip Pali. Tulisan ini berbentuk bulat, disesuaikan dengan kaedah penulisan atas daun lontar bagi mengelakkan kerosakan pada permukaan bahan tulis. Ia digunakan bukan sahaja untuk Bahasa Burma, tetapi juga untuk bahasa-bahasa minoriti dan teks keagamaan Buddha Theravada.
Skrip Brahmik di Asia Tenggara bukan sahaja menjadi sistem komunikasi, tetapi juga lambang kesinambungan sejarah dan spiritual dalam budaya tempatan.
4. Tulisan Cina dan Tamil: Cerminan Kepelbagaian Etnik Singapura
Singapura merupakan satu-satunya negara di Asia Tenggara yang mengiktiraf Bahasa Mandarin dan Bahasa Tamil sebagai bahasa rasmi, di samping Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris.
- Bahasa Mandarin ditulis menggunakan aksara Cina ringkas (简体字), yang berbentuk logografik — satu aksara mewakili makna atau morfem. Penggunaan aksara ini mencerminkan akar budaya dan linguistik masyarakat Tionghoa Singapura, serta hubungan erat dengan China. Bahasa ini diajar di sekolah, digunakan dalam media, dan diintegrasikan dalam sistem pentadbiran.
- Bahasa Tamil, dari keluarga Dravidia, menggunakan tulisan Tamil (தமிழ் அரிச்சுவடி), sebuah sistem abugida yang berkembang sejak lebih dua ribu tahun lalu di India Selatan. Skrip Tamil unik dari segi bentuk dan fonologi, dan terus digunakan oleh masyarakat India Singapura dalam pendidikan, keagamaan, dan media cetak.
Pengiktirafan rasmi terhadap tulisan-tulisan ini menonjolkan komitmen Singapura terhadap dasar pelbagai budaya dan kepelbagaian bahasa.
5. Pemuliharaan, Adaptasi dan Masa Depan Skrip Tradisional
Skrip-skrip asli dan tradisional Asia Tenggara kini menghadapi cabaran besar dalam era digital dan globalisasi. Penggunaan sistem tulisan Latin dan teknologi moden menyebabkan banyak tulisan tradisional semakin terpinggir.
- Di Filipina, sistem tulisan pra-penjajahan seperti Baybayin (ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔) kini digalakkan semula dalam gerakan pemulihan budaya, dengan inisiatif komuniti dan pendidikan.
- Di Malaysia dan Brunei, Tulisan Jawi (توليسن جاوي) masih dikekalkan dalam kurikulum agama, malah diperkuat melalui program rasmi.
- Di Indonesia, tulisan tradisional semakin jarang digunakan, namun usaha pemuliharaan terus dijalankan melalui pengiktirafan Unicode dan inisiatif pemerintah daerah dalam pendidikan serta papan tanda awam.
Usaha digitalisasi, seperti penyesuaian skrip-skrip ini dalam Unicode dan perisian input moden, menjadi kunci kepada kesinambungan fungsi tulisan warisan ini dalam abad ke-21.
Penulisan sebagai Cerminan Jiwa Asia Tenggara
Sistem tulisan dalam bahasa rasmi Asia Tenggara ialah cerminan sejarah, kepercayaan, penjajahan, serta daya tahan budaya. Dari skrip Brahmik yang berliku-liku hingga huruf Latin yang moden, dari logograf Cina hingga lengkungan halus tulisan Jawi dan Tamil — kesemuanya memperlihatkan wajah pelbagai Asia Tenggara yang saling bertaut dan saling unik. Dalam era moden, cabaran untuk menyeimbangkan antara kemudahan teknologi dan pemeliharaan warisan kini menjadi tanggungjawab bersama agar akar identiti tidak terputus dalam arus globalisasi.
